Os barcos, o leite e os libros
Pasei por Ferrol para dar o pregón da feira do libro na Alameda. Hai escritores que foxen das feiras e mesmo dos libros, mais a min gústanme, sobre todo dende que fun a Carballo e tocoume a carón dun ferreiro que vendía fouces. Qué feitura a das fouces! Esa curvatura de ferramenta luar, ese signo liberador que Castelao debuxou a carón dunha estrela. Pois vai o ferreiro bergantiñán e dime: "Cámbioche unha fouce por un libro". Home, claro. Qué marabilla! En Ferrol o que me gustaría sería dar un pregón naval. Inaugurar un barco. Xa sei que é moito pedir, mais podía ser unha gamela, unha lanchiña, ou unha balandra de trece metros de eslora como aquela coa que Joshua Slocum deu a volta ao mundo en solitario despois de perder un gran amor.
A idea do libro non vai desaparecer e moito menos a necesidade da invención literaria
Unha das cousas que máis se parece a un libro é un barco. E iso foi o que fun contar a Ferrolterra, o mellor porto natural do Atlántico, o grande obradoiro do mar, alí onde se formou, laboriosamente, a estirpe dos mellores construtores de naves. E non lle deixan facer naves! Máis que xeopolítico, o de Galicia éche un caso de sadomasoquismo histórico. Sabemos facer barcos, hai demanda, mais non nos deixan. Temos un millón de vacas, aumenta a demanda e o prezo do leite para o consumidor, mais as familias gandeiras van á ruína. Temos unha lingua, e unha industria cultural que leveda, e aínda hai xente que dedica a vida a escornar contra dela, como os calamitosos que aínda andan a botar dinamita no mar.
O caso e que eu quería falar do libro-barco. O libro ten moito que ver coa navegación. O primeiro que procura a humanidade é un abeiro, un fogar, unha cova, unha cabana, unha casa, un lugar onde habitar. Mais a outra condición do ser humano é a de pórse en camiño e desafiar as lindes, a de querer saber qué hai na outra banda, qué hai alén do horizonte. E iso é realmente o que funda a cultura. Iso que chamamos cultura sería a humanidade en movemento, a navegar. A mellor cultura é un fogar nómade. Iso é un barco. Iso é un libro. O libro tamén é un instrumento de navegación. Despois de abrilo, o libro lévanos. Estamos dentro. Somos tripulantes. Escritor, lector, mariñeiro!
Imos no libro, ese libro no que prendemos, que se converte nun fogar, como Joshua na súa balandra. É moi improbábel que ese libro que nos gusta, que nos excita, que nos morde, como quería Kafka, vaia cambiar algo na Terra, mais xa está a cambiar a nosa ollada. A boa obra de literatura, esa dorna, esa lanchiña con vento nas velas, é sempre a que nos leva nunha viaxe cara dentro e cara fóra. Dános información esencial sobre a condición humana. Como ben dicía o escritor Rodolfo Walsh, un dos asasinados pola ditadura arxentina, a literatura é un avance laborioso a través da propia estupidez. Abaneamos o libro, e o libro fainos abalar como a pedra da Barca. Esa navegación, esa aventura na que comprometemos todos os sentidos, é o que Clarice Lispector chamou moi atinadamente a "felicidade clandestina". E por iso a lectura pode rematar, cando pagou a pena, co lendario berro do vixía: "Terra á vista!".
Mais cando facemos a loanza da lectura, temos ás veces a sensación de recaer, non sei se con acerto, en algo que se parece de máis ás chamadas de socorro. Entoamos continuamente o Mayday, mayday, mayday do libro. Non sei se sobreactuamos, levados polo pesimismo, mais as nosas chamadas parécense en demasía aos diálogos extremos do xénero western, como o que manteñen Gregory Peck e Jennifer Jones en Duelo ao sol. Imaxinemos que o diálogo que manteñen Lew (G. Peck) e Perla (J. Jones), mentres se disparan, é moi semellante ao do lector e o libro, nun tempo que semella angustioso para os descendentes da Galaxia Gutenberg:
Peck (ferido mortalmente): Cadela india! Maldita!
Jennifer: Dinte, eh Lew? Xa che dixen que sabía disparar
Peck: Vén aquí! (Dispara e Perla cae tamén ferida mortalmente).
Jennifer: Si, irei e matareite, Lew!
Peck: Vén aquí, Perla! Morro!
Jennifer: Non te creo. Non me fío de ti.
Peck: Mórrome, Perla! Quero verte antes! Quérote!
Jennifer: Lew! Espérame Lew! Non te morras! Espera a que eu chegue!
A historia do libro é dramática. No noso caso moi dramática. Tráxica. Hai un feito histórico moi significativo. Despois da invención de Gutenberg, os libros xa foron tratados como as persoas potencialmente perigosas. Moi significativo o que pasou en España. Primeiro, unha Carta precautoria dos Reis Católicos en 1502. E despois a Pragmática de Felipe II, en 1558, na que xa se contempla a pena de morte para determinadas infraccións: "Y quien imprimiere o diere a imprimir... no habiendo precedido el dicho exament y aprobación y la dicha nuestra licencia... incurra en pena de muerte y en perdimiento de todos sus bienes y los tales libros y obras sean públicamente quemados". Esa Pragmática marcou estilo durante séculos. Até non hai moito.
Mais se dispoñemos dun pequeno depósito de optimismo, vemos que a historia do libro é dunha resistencia exitosa contra tanta persecución. Na actualidade, as innovacións tecnolóxicas e todas as hipotecas que gravan o tempo humano, ese modelo de "capitalismo impaciente" que todo o ocupa, semella ás veces que van provocar un afundimento das chamadas humanidades. Unha especie de holocausto do libro a mans do mundo virtual.
Cómpre ter unha concepción ecolóxica do futuro do libro e da propia literatura. Vai haber modificacións no soporte. Vanse a dar grandes adiantos técnicos que propicien a difusión electrónica e libros que condensen en pequeno espazo unha biblioteca. Mais o que non vai desaparecer é a idea de libro e moito menos a necesidade da invención literaria e do pensamento libre.
Outra cousa é que nos desacougue o índice de lectura que hai en Galicia e en España. Esa especie de valado de formigón estatístico que non hai maneira de traspasar, cun 50 % de persoas que aseguran non ler nin un libro ao ano nin ter o propósito de facelo. Aumenta a lectura na xente máis nova, mais ese dato optimista recae a partir da adolescencia.
Fálase moito, mesmo en grandes titulares cada mes, do PIB e do IPC. Do Índice de Lectura fálase moi pouco. Se acaso unha vez ao ano, e con moi pouco destaque. E sen embargo o Índice de Lectura é o mellor termostato, o mellor escáner, para medir o benestar dunha sociedade nun sentido integral. O Índice de Lectura di todo, dende o estado económico até a sensibilidade medioambiental. Hoxe, o IPC dános a evolución dos prezos. Atención, soben os tomates! Dispárase o barril de petróleo! Baixan as patacas! (baixar non baixa nada), etcétera, etcétera. Ben. Pois podemos soñar cun panorama no que as noticias da mañá sexan: Sobe a poesía erótica! Dispáranse o thriller e a novela negra! Multiplícanse as novelas ambientadas en Ferrolterra! Aínda que tamén estaría ben unha noticia do PIB: Galicia aumenta a produción de barcos, leite, libros... e fouces!
