Otero Pedrayo, arredor de si

Don Ramón, así se referían a el nos últimos anos da súa vida: case unha estatua por tamaño e solemnidade. Resulta unha figura que asusta, tan esmagadora. No canto diso, aquel xigante era un rapaz alegre e gozador até a fin. Queixábase na vellez ao seu amigo e médico Domingo García-Sabell: "Case non teño pulos para lle escribir, pois levo arredor dun mes sen viño, algún vasiño ao xantar, sen o grolo de coñac, sen o café que desde Voltaire e Schopenhauer parés indispensábel a todo home que sinta a tonada do Rhin, o recender dos castiñeiros das Tullerías, a armunía da frase latina e o meigallo da pedra gris de pupila de Santiago". Talmente Otero, alguén que, grazas á cultura, vive esa hora cotiá de tomar o café sentindo con el os anos, as épocas, os séculos da súa Europa. Especialmente Chautebriand.

Para lembrar que fora un meniño, tivo que viaxar lonxe de aquí e de si

É un caso raro de intelectual que se ve a si propio con distancia

En Trasalba, Otero di que "atopaba a Galicia campesiña e asoballada"

Quitada Rosalía, non hai figura de igual tamaño na cultura galega

As circunstancias en que viviu obrigárono a encarnar a seriedade, a gravidade, mais nunca deixou de ser un rapaz alegre. E por que había ser triste un rapaz que naceu fillo único dunha nai cariñosa e un pai liberal e confiado, un médico ourensán da Rúa da Paz. O pai ficou na memoria do rapaz como fidalgo paternal que na súa casa grande de Trasalba daba tratamento médico aos campesiños sen lles cobrar. Esa imaxe foi a que educou ao seu fillo, para o Ramonciño así debera ser o mundo: un pai xeneroso e compasivo que coida da xente. O pensamento social de Otero Pedrayo estivo sempre suxeito a ese ideal. Non foi conservador por convicción intelectual nin por intereses de clase, nin sequera por esteticismo, foino por lealdade á súa infancia. "Doume conta de que falo dunha Galicia lonxana, que hoxe as cousas teñen que ser doutro xeito. A min gostaríame unha Galicia grande e campesiña (...) unha grande república campesiña". Otero nunca traizoou o seu país e tampouco a si propio, á súa infancia. Porén, para lembrar o meniño que levaba dentro primeiro tivo que esquecelo e viaxar lonxe de aquí e lonxe de si.

Con todo ser el alguén aberto á vida, era espírito delicado e retraído, "un áspero ourizo" diría el de si propio. E foi dar con dous rapaces semellantes, Vicente Risco e Florentino Cuevillas: un trío intelectualmente prodixioso, de señoritos exquisitos que desprezaban a sociedade provinciana na que vivían e o país que os creara, a Galiza invisíbel. Un trío de lambidos e elitistas, fascinados por París entre cursis e elegantes. Así lembraba o seu amigo Cuevillas, "con su alto cuello, su bombín, sus botines y su bastón para saludar a señoras y señoritas asomadas a los balcones, para entrar en la tertulia siempre viva desde media mañana de Temes".

En 1905, con 17 anos, intelectual exquisito e elitista pasa abril en Santiago e asiste á universidade, "todo era vellote e poeirento". En setembro viaxa a Madrid, encontra a cidade de Pérez Galdós e unha universidade que tampouco o satisfacía con profesores absurdos. E o Ateneo e as tertulias. "Escribir no mármol da mesa do café significaba o mellor símbolo do destino literario. Os diváns dos vellos, senatoriales, acollían os corpos xa cansos no Madrid inzado de serpes e medos blenorráxicos."

"Moitos de nós andabamos por Madrid coma sen búsola, como o Solovio da novela. (...) Lía Filosofía, Teoloxía, Ética, estudei os clásicos españois da Idade Media e do Século de Ouro, farteime de lecturas francesas e alemanas, ateigueime de doutrinas, correntes intelectuais moi de moda na Europa daquelas datas... Os meus anos en Madrid e en xeral os meus anos fóra da Galiza, foron naquel tempo unha busca sen acougo. (...) Quen era eu?". Marcha lonxe, vaga, "Madrid, Toledo, Burgos, París, Berlín...". Otero é un caso único na literatura galega e raro en calquera literatura dun intelectual que se ve a si propio con distancia, como se a súa vida fose un relato e el o protagonista. Reflexiona sobre a súa identidade con gran lucidez, nárranos o momento no que está a piques de dar un salto: "¡Cánto me costou descubrir a nosa Terra dando voltas polo universo e os libros! De cando en vez voltaba cheo de preocupacións diletantes á miña terra de Trasalba e ¿qué atopa alí? Unha Galicia campesiña e asoballada, xentes ignorantes, esquencidas de todos no seu curruncho, namentras eu andaba detrás das verdades dos libros, e aquilo queimábame no peito cada vez máis".

O salto que está a piques de dar o mozo Ramón é tan grande como a enorme distancia de todo tipo que había entre un señorito fidalgo intelectual exquisito de mundo e aqueles labregos analfabetos e pobres. Para salvar esa distancia precísase unha grande humanidade, un gran corazón e unha gran intelixencia. Mais o intelectual rigoroso consigo mesmo non podía construír esa ponte para comunicarse con esoutro lado do país sen razoalo. Tivo axuda: "A Antón Losada Diéguez. A el lle debo os meus primeiros achádegos, el foi quen venceu teimudamente o meu escepticismo o meu diletantismo de lector de Chateaubriand, a filosofía moderna e a historia de España, a miña casca de home culto".

Claramente Otero relata unha transformación. Non é unha conversión, pois segue a ser o mesmo intelectual esixente. Trátase dun descubrimento: dentro de si hai un outro Ramón que sendo quen é vai máis aló e intégrase nun ser colectivo, nun pertencer a unha terra e a unha xente. O mozo desarraigado: "Hai quen non entende nin entenderá nunca este sentimento, pero para moitos de nós era unha verdadeira traxedia o non ser de ningures". O intelectual individualista e exquisito tivo que vivir esa angustia da identidade persoal para descubrir que podía pertencer ao mundo a través do seu país. E transformarse así nun home reconciliado de vez. Iso permítelle vivir con plenitude o mundo: "Podo chorar diante da natureza.(...) Eu sentinme sempre un campesiño"

Que ese é o momento máis significativo da súa vida demóstrao que o narrase nunha interesante novela, Arredor de si. Aparecen nela dúas características que se funden no estilo de Otero: é un narrador, conta historias, sucedidos, mais para el a acción, a anécdota, é o pé para falar de ideas, de época, de historia da cultura. É un narrador culturalista. E toda a obra novelística que desenvolverá hai que entendela como unha obra culturalmente ambiciosa, que reconstrúe a historia da Galiza, Os camiños da vida, e un presente cheo de esperanza, Devalar, experimento literario de grande valor.

De inmediato ven a súa integración nas Irmandades da Fala e de seguido o Partido Galeguista. No PG manterá posicións conservadoras mais sempre na lealtade e con humildade: "Eu fun sempre un soldado de tropa". Irmandade é a palabra, unha fratría de homes. Xunto ao vencello coa súa nai e a amizade coa súa esposa, Fita, o compañeirismo nun mundo de varóns rexos e comprometidos case relixiosamente co seu país é o sostén da súa vida. Tivéronse uns aos outros para sobrevivir á historia terríbel, para transmitirnos a memoria prohibida da Galiza. Tras o golpe dos xenerais nacionalistas españois no 36, quítanlle a cátedra de Xeografía e vendo aos seus compañeiros asasinados ou fuxidos, retírase á súa casa de Trasalba. Ven un tempo terríbel de inferno e purgatorio, Otero resiste con dignidade e pouco e pouco, conforme o réxime se sinte máis seguro e tolera parcialmente a edición en lingua galega, vai saíndo do ostracismo e reintégrase no círculo dos galeguistas do interior, para quen encarnará a continuidade republicana. De volta nun Santiago que fai máis seu que nunca reparte sabedoría e difunde esperanzas, segue a escribir novelas, a monumental Historia de Galicia, fala en público, publica artigos en La Noche. Poida que no seu abondoso xornalismo estea o mellor Otero.

A vida transcorreu non como el quixera: "Puido ser mellor. Tería podido chegar a ser un bo novelista, pero non tiven tempo nin acougo". Mais cumpriu un destino, o seu. "Faime feliz a xente moza que me ven visitar a miúdo e na que vexo como viven e medran con novos pulos as vellas ideas que nós defendemos noutro tempo". Quitada Rosalía, non hai figura de igual tamaño na cultura galega.