"A democracia é absolutamente nihilista"

Estudoso do idealismo alemán -é investigador da Comisión Schelling da Academia de Ciencias de Baviera-, da hermenéutica e da estética, Leyte publicou Ensaios sobre Heidegger, Heidegger ou o máis actual El arte, el terror y la muerte, con versión inglesa en camiño. O filósofo vigués refresca o fascinio do pensador que equiparou dominación e ideoloxía. A secularización da súa obra, alimento de lecturas contrapostas que chegan ata o marxismo e a psicanálise, foi abrollando malia as chanzas de Adorno e os desencontros coa filosofía analítica. Sobre a posibilidade de editar en galego textos breves e decisivos do pensamento contemporáneo (de Husserl a Derrida), que el mesmo propuxo a Xerais hai tres anos, Leyte é "pesimista".

"Só interesa a educación como industria, rendible e organizada"

"Identificándose coa democracia, o pensamento liberal escusa a reflexión"

"Desgraciadamente, cousas como que 'a poesía salva' tamén están en Heidegger"

Pregunta. Por que tantas dificultades?

Resposta. Por falta potencial de lectores e pola dificultade de atopar xente que poida coñecer ben ao autor e traducilo directamente desde o orixinal. Rafael Martínez Castro, que traduciu o Tractatus, si respondía a esas esixencias, pero a miña percepción é pesimista no que se refire a atopar xente entre os investigadores e os estudantes de Filosofía galegos. Dous sinais dunha mesma dificultade...

P. As reivindicacións de Filosofía "non teñen cabida no currículo", segundo explicou a conselleira de Educación.

R. Incluso o mellor do pensamento contemporáneo se considera de pasada, ou inaccesible. Iso, unido ao feito de empezar a verse como unha alfaia do pasado... Maniféstase na redución dos planos de estudo de bacharelato e nunha nova concepción do saber no que as humanidades nun sentido clásico, historia, filosofía, literatura, tenden a desaparecer. A parte deses estudios menos cinguibles a unha metodoloxía científica, os potencialmente máis críticos, quedan como adubío. Agora hai ciencias humanas e ciencias da natureza.

P. Que é o que interesa?

R. A educación como industria; como tal, rendible e altamente organizada. Se algún tipo de ensino se sae desas pautas, torna potencialmente perigoso, ademais de difícil de avaliar, que é a obsesión da psicopedagoxía. Como se pode avaliar a capacidade de ver un cadro ou de comprender un texto filosófico ou literario? Por aí van as cousas. Non se admite o suspenso, o fracaso [cita A tentación da inocencia, de Pascal Bruckner], porque, dalgunha maneira, tamén hai un engano previo da psicopedagoxía: que, realmente, tecnolóxica e metodoloxicamente, todo se pode ensinar. Que ese modelo de enxeñería fracase, malia todo, debería obrigar a buscar claves de explicación anteriores.

P. En que medida a tese do olvido do ser fronte á "apoteose" da técnica explica hoxe a vixencia de Heidegger?

R. A sociedade actual é estruturalmente científica, pero a paralaxe entre progreso técnico e humano, entre saber instrumental e crítico, produce un aborto de saber. Heidegger viu algo moi claro nunha percepción tráxica do saber en sentido científico: que non pode resolver os problemas da existencia humana. E se realmente considerase que o pode todo, conduciríanos a unha ditadura. O elemento irreducible non é algo máxico, é o que non se deixa reducir á organización. E iso chámase existencia. A tecnoloxización da existencia en todas as súas dimensións é o que forma parte da catástrofe posible.

P. Na súa versión posmoderna non favoreceu linguaxes demasiado estetizantes, por exemplo no ámbito da identidade?

R. Heidegger sería o voceiro da diferenza, da imposibilidade de recoñecer unha identidade como principio e, en consecuencia, de ter que partir en todo momento da diversidade, á que dificilmente se lle pode atopar conceptualización. Iso, é certo, pode interpretarse como unha patente de corso que lexitima calquera xustificación estética. Que a poesía nos pode salvar, que a arte é un lugar privilexiado para a manifestación da verdade... Asuntos parecidos, desgraciadamente, atópanse en Heidegger e dan pé a intérpretes mistificadores que, de todos os xeitos, máis parecen membros dunha secta que honestos lectores.

P. No mundo anglosaxón aínda hai quen cadra a súa xustificación metafísica do nazismo cun programa filosófico orientado a negar a "esencia humana".

R. Para Heidegger o humanismo é a concepción científica da vida. Fronte a ela, reclama outra existencial, en absoluto a negación do home. A súa crítica é durísima, pero recóllena desde Foucault a Sloterdijk. A miña posición aquí é moi clara. Por suposto, desde unha convicción fondamente democrática, pero non santulleira, porque é esa beatería a que remite á industrialización da educación... Sobre o potencial da democracia e os perigos que a axexan, apréndese moito máis dos antidemócratas que dos beatos da democracia. Só desde aí se comprende que a partir de Heidegger ou de Schmitt, representantes da antidemocracia, se poida entender mellor ca en ningures que é a democracia e os seus límites.

P. Humanísticos, ao cabo.

R. Claro. A democracia como organización política dominante é absolutamente nihilista, ao non recoñecer ningunha norma previa que non sexa produto do propio diálogo democrático... Aí segue o dilema: cómo estar seguros de que a lei emana da sociedade e non é un produto da súa tecnoloxización, ou do seu secuestro por un valor agochado? É moi difícil ser demócrata sen recoñecer unha sorte de valores, cando a democracia, xenuinamente, non presupón ningún... Na antipolítica de Heidegger pódese albiscar algo decisivo sobre a vida política actual: non se pode identificar infantilmente a política cunha nova relixión salvadora. Á vista está. Non asumimos o descarnada e nihilista que é a democracia, pero precisamente aí reside a súa potencia.

P. En Por que Heidegger fixo o correcto en 1933, aínda que na dirección contraria, Zizek fala de volver sobre eses límites para recuperar un pensamento forte.

R. Por aí orientaba a cuestión: é como se o pensamento liberal, que se identifica sobreentendidamente coa democracia, se puidese escusar así dunha reflexión... Zizek pensa que é necesario reformular os fundamentos máis duros da Ilustración. Quen admite que non hai principios, sexan espirituais ou culturais, aos que agarrarse para fundamentar algo? En certo modo, o que a tradición chamou espírito e desterrou como reliquia, veu ser suplantado pola cultura, que parece que ten un valor de seu e que serve de raíz para, por exemplo, fundamentar unha política... Desde a perspectiva dun pensamento forte, isto é simplemente premoderno. Insisto: o problema inhibidor segue sendo a concepción relixiosa da democracia, no sentido de que dela pode proceder unha salvación [menciona ao "Obama salvador"]. Ilustradamente, ou ben non se pode falar de salvación ou, de haber algo así, só pode vir do exercicio humano. Pero é que aínda hai medo á Ilustración.

P. Falamos do rescate político do capitalismo.

R. Si, unha política de rescate antidemocrática. Pero do que falamos é do destino da sociedade.

P. Felipe Martínez Marzoa xubilouse en Barcelona...

R. Si, cando a súa presenza nunha facultade de Filosofía galega tería modificado o futuro da universidade e da sociedade mesma... Unha perda decisiva, pero así se escribe tamén a historia das institucións.