Ijito euskaldunen arrastoan

Erromintxela, ijito euskaldunen XV. mendeaz gerozko mintzaira berezia, ahanzturarik larrienean isiltzen ari da. Egun, 500 baino gehiago izan daitezke erromintxelaz hitz egiteko gai direnak, baina biologiaren legeak behin-betiko eten omen du transmisioaren katea. Erromintxelaren oroimenari eutsiz, Bilboko Kale Dor Kayiko ijito elkarteak ikerketa proiektua bultzatu nahi du, 1996an hasi zuen ikerketa soziolinguistikoari behin-betiko amaiera emateko asmoz.

"Ingurunera moldatzeko gaitasunagatik, ijitoa kamaleoiaren antzekoa izan da betidanik; horrexen adibidea dugu erromintxela", ziurtatu du Kale Dor Kayiko elkarteko lehendakariorde Oscar Vizarragak.

Berari egokitu zioten duela 11 urte erromintxelari buruzko ikerketa egiteko laguntza eske ibiltzea. "Pello Salaburu zebilen orduan EHUko errektore, eta bulegoan zeukan Bonaparte printzearen mapari begira, zera esan nion: 'hemen euskalki bat falta da, erromintxela'", gogoratu du Vizarragak.

Euskaltzaindiak ere bat egin zuen Kale Dor Kayiko-ren proposamenarekin, eta Josune Muñoz hizkuntzalaria eta Elias Lopez de Mungia historialariaren ahaleginari esker, erromintxelaren hitzak eta esapideak biltzeari ekin zioten.

Muñozek erromintxelaz hitz egiten ere ikasi omen zuen, eta horretarako, garrantzi handikoa suertatu zitzaion Bilboko San Frantzisko auzoan bizi zen 84 urteko ijito euskaldun baten testigantza linguistikoa. "Gizonak ez zekien idazten eta irakurtzen, baina erromintxelaz, euskaraz, gaztelaniaz, frantsesez eta kaloeraz hitz egiteko gauza zen", nabarmendu du.

Ikerketa etenda geratu zen urtebete geroago, baina orduan bildutako datuek ijito euskaldunen nondik norako historiko eta soziologiko asko argitzen lagundu dute.

"Erromintxelak euskaldun peto-petoak dira, eta tokian tokiko euskalkia erabiltzen dute, baina beren hizkeran erromanierazko hitzak tartekatzen dituzte, India aldekoak gehienak", azaldu du Muñozek.

Punjab deritzon eskualdea omen da ijitoen sorterri historikoa, India eta Pakistanen artean kokatutakoa. IX. mendean, Europa eta Ipar Afrikarantz abiatu ziren, eta 500 urte geroago, Balkanetan, Hungarian, Alemanian, Italian eta Frantzian zehar hedatuta zeuden, baita Nafarroan ere, 1435eko agiri baten arabera. Euskalki batzuetan ematen zaizkien ungriano eta buhame bezalako izendapenek ezin argiroago iradokitzen dute erromintxelen jatorria.

Ijito hitza, aitzitik, Afrika Iparraldetik Iberiar Penintsulara heldu ziren kaloei dagokiela dirudi, Egipto izenetik eratorritako berba baita. Kalo hitzak beltza esan nahi du erromanieraz, eta erromintxelek xango-gorriak esaten diete ijito erdaldunei.

Erromintxelen arrastoa Zuberoako maskaradetara eta Gipuzkoako kaldereroetara hedatu da, eta Prosper Mérimée-ren Carmen eleberriko protagonista Etxalarren jaiotako neska ijito bat da, liburuaren jatorrizko bertsioan "laguna, ene bihotzarena" bezalako euskarazko esaldiak erabiltzen dituena. Jon Mirandek Kama goli erromintxelazko poema idatzi zuen, eta Koldo Izagirrek euskal ijitoen oroimena berreskuratu zuen Metxa esaten dioten Agirretar baten ibili herrenak nobelan. David Zapirain historialariak, azkenik, XVIII. mendean erromintxelaz mintzo zen Antonio Iturbide Larralde bidelapur irundarraren berri ematen digu Bandoleros vascos liburuan.

Gaur egun, 21.000 ijito inguru bizi dira EAEn eta Nafarroan, baina horietatik %2k baino ez omen dakite erromintxelaz hitz egiten. Oscar Vizarragaren esanetan, "litekeena da Lapurdi eta Zuberoa aldean ere, beste 500 edo 1.000 erromintxela egotea".

Jatorrizko euskal ijitoen errealitate soziologikoa ezagutu nahian, Kale Dor Kayiko elkarteak ikerketa proiektua aurkeztuko dio "hilabete barru" Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailari, "erromintxelen euskalduntasuna eta ijitotasuna neurtzeko asmoz", adierazi du Vizarragak.